Белая Русь

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Белая Русь — пачаткова штучная геаграфічная назва, ужываная пераважна ў заходнеэўрапейскім навуковым асяродзьдзі ў дачыненьні да розных рэгіёнаў Усходняй Эўропы. Ад 17 стагодзьдзя гэта найчасьцей назва сучаснага беларускага Падняпроўя ды Падзьвіньня (адпавядала рэгіёну «Русь» у ВКЛ). Пачынаючы з 19 стагодзьдзя — агульнапрынятая назва ўсіх тэрыторый, якія тагачасная этнаграфія адносіла да беларускіх, а таксама — у форме Беларусь — нацыянальная саманазва, прынятая ідэолягамі беларускага нацыянальнага руху ў канцы 19 стагодзьдзя.

[рэдагаваць] Гісторыя

Гэтая назва ўпершыню зафіксаваная ў лацінскай форме Alba Rusсia каля 1255–1260 у геаграфічным трактаце «Пачатак апісання земляў» (верагодна, у дачыненьні да Наўгародскай рэспублікі). Наступныя па храналёгіі зь вядомых зьвесткі пра Белую Русь паходзяць з твораў паўднёванямецкіх паэтаў 1360-х — рыфмаванай хронікі Венгрыі Генрыха фон Мюгельна і вершаў П. Зухенвiрта пра крыжацкія наезды на Пскоў. Пад 1381 назва адзінкава (да канца 16 стагодзьдзя такая лякалізацыя не паўтараецца) аднесеная да Полацка, «крэпасьці Белай Русі» у «Хронiцы Польшчы» Яна з Чарнкова, на пачатку 15 стагодзьдзя часта сустракаецца ў дакумэнтах, зьвязаных з канцылярыей імпэратара Сьвятой Рымскай Імпэрыі Жыгімонта Люксембурга. Першая датаваная выява Белай Русі ў картаграфіі — на круглай карце сьвету Фра Маўра (1457). Да канца 15 стагодзьдзя абсалютная большасьць згадак пра Белую Русь адносіцца да тэрыторыі Наўгародскай рэспублікі. Узьнікненьне тэрмiна «Белая Русь» і яго замацаваньне ў сярэднявечнай геаграфiчнай наменклатуры, магчыма, зьвязанае з памылковымi ўяўленьнямi схаластаў пра міфічную краіну Албанiю, якая «мяжуе на ўсходзе з Каспiйскiм морам i ўзыходзiць па ўзбярэжжы да Паўночнага акiяна, прасцiраючыся да Меацiйскiх азёраў i да найдзiчэйшых пустынных месцаў» (Барталамей Англiйскi).

З апошняй чвэрці 15 стагодзьдзя (лекцыі італьянскага гуманіста Пампонія Лэта, паэма Матэа Баярда «Закаханы Раланд» і карты сьвету Генрыха Мартэла з Фларэнцыі), фіксуецца назва Белая Русь у дачыненьні да нізоўяў Дону ды Паўночнага Прычарнамор'я. Гэтая другая Russia Alba паслядоўна не аддзялялася ад першай, бо, паводле геагpафiчных уяўленьняў Сяpэднявечча вытокi Дона знаходзiлiся далёка на поўначы, недзе побач з Ладажскiм возеpам. Але з 1470-х назва ўжываецца пераважна да Маскоўскай дзяржавы Івана III. Зьмяненьне сэнсу назвы «Белая Русь», зафiксаванае iтальянцамi Дж. Вольп'е, Дж. Мафэi дэ Вальтэpа, А. Кантарынi, было выклiкана ўваходжаньнем у 1471–1478 тэрыторыi Наўгародскай рэспублiкi — адзiнай часткi цяперашняй Расеi, якая дагэтуль мела цесныя гандлёвыя i культурныя кантакты з Заходняй Эўропай — у склад Вялiкага княства Маскоўскага. Ужо вядомая эўрапейцам Белая Русь — Ноўгарад зрабiлася сынонiмам малазнаёмай Масковii. Замацаваньню ў эўрапейскай традыцыі тэрмiна Russia Alba ў такім значэньні паспрыяла і выкарыстаньне панегiрыстамi маскоўскага вялiкакняжацкага дому эпiтэту «белы» ў значэньнi «вялiкi», «высакародны».

Падзел на Белую, Чорную i Чырвоную Русь у агульнапрынятым цяпер выглядзе выснаваўся не раней за другую палову 17 стагодзьдзя i нi ў якiм разе не можа лiчыцца спадчынай уласна славянскiх уяўленьняў аб чляненьнi Русi. Чорная Русь нiколi не была аўтэнтычнай назвай Верхняга Панямоньня, як i Белая — Падзвiньня i Прыдняпроўя. З усiх трох «каляровых» тэрмінаў першым з'явiлася менавiта Белая Русь. Тэрміны Чырвоная Русь і Чорная Русь узніклі амаль адначасова i працяглы час «канкуравалі» за «права» абазначаць адны i тыя ж тэрыторыi.

Самы даўнi помнiк усходнеславянскага паходжання, якi згадвае Белую Русь, — «Слово избpанное от святых писаний еже на латыню», створанае, праўдападобна, сербам Пахомiем Лагафетам у Ноўгарадзе каля 1461.

У ВКЛ тэрмін Белая Русь вядомы з канца 15 стагодзьдзя і ў большасьці выпадкаў датычыў Маскоўскай дзяржавы (напрыклад, на карце Віда–Ляцкага 1542, першай карце, створанай на тэрыторыi ВКЛ), радзей – Ноўгарада. Да часткi тэрыторыi сучаснай Беларусi, перш за ўсё да Полаччыны, назву Белая Русь пачалі трывала дастасоўваць у сярэдзіне 16 стагодзьдзя («Гісторыя палякаў» Марціна Кромера, 1555). Чарговае пераасэнсаваньне назвы было абумоўленае абставiнамi Лiвонскай вайны, у першую чаргу — знаходжаньнем Полацка пад маскоўскай акупацыяй у 1563–1578. Магчыма, некаторы час штучны навуковы тэрмiн ужываўся як агульная назва земляў, вяртаньня якiх Рэчы Паспалiтай патрабавала польска–лiтоўскае грамадзтва. Да таго ж аўтары павярхоўных гiсторыка–геаграфiчных кампiляцый, што складалiся ў Заходняй Эўропе, часта зьмешвалi зьвесткi аб заваяваньнi Ноўгарада Іванам III i захопе Полацка Іванам IV у 1563. У значэньнi «Русь Лiтоўская» тэрмiн Белая Русь спачатку ўжывалi або iншаземцы (Кромер, Гваньiнi) або ўраджэнцы ВКЛ — прадстаўнiкi адукаваных пластоў грамадзтва «заходняй» арыентацыi – у тым ліку С. Рысiнскi, які ўпершыню ўжыў тэрмін «leucorussus» (грэцкае «беларус») як этнічную самазву. У канцы 16 – на пачатку 17 стагодзьдзяў назва Белая Русь трапляе з твораў польскiх гiсторыкаў i публiцыстаў у хронiкi ВКЛ: «Хpонiку..» Мацея Стрыйкоўскага, «Хpонiку Лiтоўскую i Жамойцкую», ды iнш.

Пашырэньне вядомасьцi Белай Русі ў афiцыйных колах Маскоўскай дзяржавы i ў праваслаўнага насельнiцтва Рэчы Паспалiтай пачалося амаль адначасова, з 1620-х. Назва Белая Русь адразу ж набыла выразную iдэалагiчную афарбоўку: яе асноўным зьместам на доўгiя стагодзьдзi зрабiлася iдэя аб'яднаньня (а пазьней — захаваньня) усiх «рускiх» земляў пад уладай Масквы.

У расейскiх афiцыйных дакумэнтах 1640–1650–х у склад Белай Русi ўкраiнскiя тэрыторыi ўключалi часьцей, чым беларускiя, а тэрмiнам «белоруское письмо» абазначалi ўсю сукупнасьць графiчных i лексiчных асаблiвасьцяў, якiя адрознiвалi так званую «заходнерускую» пiсьмовую мову ад рускай мовы Маскоўскай дзяржавы. Аднак назвы «Украiна» ды «Малая Русь» хутка выцесьнiлi Белую Русь з ужытку ў гэтым значэннi. Белая Русь у значэннi «Расейская дзяржава» сустракаецца на некаторых эўрапейскiх картах нават у 18 стагодзьдзі, але ўсё радзей. З канца 17 — пачатку 18 стагодзьдзяў геаграфiчная прывязка назвы стабiлiзуецца: яна канчаткова замацоўваецца за часткай земляў ВКЛ, здаўна называных Русьсю (у вузкiм сэнсе), у адрозненьне ад уласна Лiтвы.

Такi стан рэчаў у асноўным захаваўся да канца 19 стагодзьдзя, калi на ўздыме нацыянальнага руху — але і пад яўным уплывам «заходнерусізму» — Белая Русь пачала выкарыстоўвацца як назва ўсёй краiны, якая з цягам часу стане незалежнай Рэспублiкай Беларусь.

Гісторыя назвы Белая Русь — выдатная iлюстрацыя да шляху, пройдзенага эўрапейскай геаграфiяй сярэднявечча i раньняга Новага часу ад чыста разумовага апiсаньня розных, часта фантастычных, краiн i народаў, да дакладнай навукi. Хаця і навязаная Беларусі звонку, назва Белая Русь сьведчыць пра лучнасьць яе гістарычнага лёсу зь лёсам эўрапейскай цывілізацыі.

[рэдагаваць] Праблемы перакладу

Назва "Белая Русь" не зусім правільна перакладзеная на шматлікія мовы сьвету як "Белая Расея". Праблема зь перакладам узьнікла з той прычыны, што ў многіх мовах сьвету адсутнічае асобнае слова для старадаўняй Русі, і ў гэтых мовах няма аніякай дыфэрэнцыяцыі паміж словамі "Русь" і "Расея" (што, дарэчы, стагодзьдзямі прапагандавалая імпэрскімі расейскімі гісторыкамі). Гэтая праблема зь перакладам асабліва датычыць германскіх моваў за выключэньнем ангельскай:

Wit-Rusland (Белая-Расея) па-галяндзку;
Hviderusland па-дацку;
Hviterussland па-нарвэску;
Weißrussland па-нямецку;
Vitryssland па-швэдзку.

У некаторых мовах адрозьненьне паміж Русьсю і Расеяй ёсьць вельмі выразным:

Białoruś, але Rosja па-польску;
Білорусь, але Росія па-украінску;
Weißruthenien, але Russland па-нямецку (да 1945).

[рэдагаваць] Зьнешнія спасылкі

Алесь Белы. Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Менск, 2000.

Рэзюмэ: па-беларуску, па-ангельску, па-нямецку

[рэдагаваць] Літаратура

Замысловский Е. Е. Геpбеpштейн и его истоpико–геогpафические известия о России. СПб., 1884
Імя тваё «Белая Русь». Мн., 1991
Порецкий Я. И. Соломон Рысинский * Solomo Pantherus Leucorussus. Мн., 1983
Рыбаков Б. А. Русские карты Московии XV — начала XVI в. М., 1974
Савельева Е. А. Hовгоpод и Hовгоpодская земля в западноевpопейской каpтогpафии XV—XVI вв. // Геогpафия России XV—XVIII вв. (по сведениям иностpанцев). Л., 1984
Alexandrowicz S. Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII w. Poznań, 1989
Colker M. L. America rediscovered in thirteenth century? // Speculum. A journal of medieval studies. Cambridge. Vol. 54. No. 4. October 1979
Ostrowski W. About the origin of the name «White Russia». London, 1975
Witkowska M. H. S. Vita sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis // Roczniki Humanistyczne. T. X, z. 2. Lublin, 1961.

[рэдагаваць] Крыніцы

Sarmatiae Europeae descriptio. Ab Alexandro Guagnino Veronensi // Poloniae Historiae Corpus. Ex bibliotheca Ioan. Pistorii Nidani. Per Sebastiani Henric Petri. V. I. Basileae, 1588
Akta Aleksandra, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i t.d. (1501—1506). Wyd. F. Papee. Kraków, 1927
Anonymi Dvbnicensis. Liber de rebus Lvdovici R. H. // Analecta Monumentorum Hungariae historicum literarorium maximum inedita. Budapestini, 1986
I.V. Bellum Prutenum // Smereka E. Zbiór pisarzy polsko–lacińskich. Leopoli, 3, 1933
Cromer M. Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Poloni libri duo. Cracoviae, 1901. (паўтоp выданьня 1578 г.)
Der Weiss Kunig. Eine Erzählung von den Thaten Kaiser Maximilian der Ersten. Wien, 1775
Historica Russiae monumenta ex antiquis exterarum gentium arcivis et bibliothecis deprompta ab A. I. Turgenevio. V. I. Petropoli, 1841 (Акты исторические, относящиеся к России, извлечённые из иностранных архивов и библиотек А. И. Тургеневым)
Historiae Ruthenicae Scriptores exteri saeculi XVI. V. I—II. Berolini et Petropoli, 1841—42
Kronika Jana z Czarnkowa (Joannis de Czarnkow. Chronicon Polonorum). Оprac. J. Szlachtowski // Monumenta Poloniae Historica Lwów, T. II. 1872
Ioannes Stobnicensis. Introductio in Ptolomei Cosmographiam. Cracoviae, 1512
Rude & barbarous kingdom. Russia in the accounts of sixteenth–century English voyagers. Ed. by Lloyd E. Berry and Robert O. Crummey. Madison—London, 1968
Scriptores Rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum. Vol. II. Budapest, 1938
Starowolski Sz. Polska albo opisanie położenia królestwa Polskiego. Kraków, 1976
Stryikowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. I-II. Warszawa, 1846
Cosmographey oder beschreibung aller Laender, Herrschaften, fürnemsten Stetten... Beschriben durch Sebastianum Münsterum... Basel, 1550; Ulrichs von Richental Chronik des Constanzer Concils 1414 bis 1418. Herausgegeben von M. R. Buck. Tübingen, 1882
Prisschuch Th. Des conzilis grundveste // Die historischen Volkslieder der Deutschen vom 13. bis 6. Jahrhundert. Bd. 1. Leipzig, 1865
Peter Suchenwirt’s Werke aus dem vierzehnten Jahrhundert. Hrsg. von Alois Primisser. Wien, 1827
Prochaska A. Codex epistolaris Vitoldi. Cracoviae, 1882
Слово избpанное от святых писаний еже на латыню // Попов А. Н. Историко–литературный обзор дpевнеpусских полемических сочинений пpотив латинян. М., 1875
Опись архива Посольского приказа 1626 г. Ч. 1. М., 1977
ПСРЛ. Т. 2. СПб., 1843; Т. 25. М.—Л., 1949
Il Mappamondo di Fra Mauro. A cura di Tullio Gasparini Leporace. Presentazione di Roberto Almagia. Venezia, 1956
Nordenskjold A. E. Facsimile–atlas to the early history of cartography with reproductions of the most important maps, printed in the XV and XVI centuries. Stockholm, 1889.